Η Αγία Βαρβάρα σήμερα και χθές.
ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ
Από το 1920 μέχρι το 1998 αποτελούσε ομώνυμη Κοινότητα στην οποία ανήκαν οι οικισμοί: Κάτω Μουλίων, Κερατοκεφάλι και Πειρουνιανά.
Το 1998 γίνεται έδρα του Καποδιστριακού Δήμου Αγίας Βαρβάρας, στον οποίο υπάγονταν ακόμα τα χωριά Άγιος Θωμάς, Άνω Μούλια , Δούλι, Λαράνι , Μεγάλη Βρύση και Πρινιάς. Από το 2011 αποτελεί Δημοτική Κοινότητα του Καλλικρατικού Δήμου Γόρτυνας.
Σήμερα η Αγία Βαρβάρα είναι μια σύγχρονη κωμόπολη, με οργανωμένες υπηρεσίες, για την εξυπηρέτηση των κατοίκων, αλλά και των επισκεπτών της.
Διαθέτει Κέντρο Υγείας για την Πρωτοβάθμια περίθαλψη των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής, Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο, Υποκαταστήματα της Τράπεζας Πειραιώς και της Συνεταιριστικής Τράπεζας, Λύκειο, Γυμνάσιο, 12/θεσιο Δημοτικό Σχολείο, δύο 2/θεσια Νηπιαγωγεία και Παιδικό σταθμό. Πολλά τα εμπορικά καταστήματα και οι βιοτεχνίες.
Η Αγία Βαρβάρα είναι κτισμένη σε υψόμετρο 580μ., “δέρνεται” από όλους τους καιρούς και γι’ αυτό ο λαός λέει:
“Στην Αγια- Βαρβάρα βρέχει κι ο Θεός δεν το κατέχει”
Βρίσκεται στο κέντρο (φάλι) της Κρήτης και κατά μήκος και κατά πλάτος . Τα σπίτια του χωριού είναι χτισμένα δεξιά και αριστερά του κεντρικού δρόμου που οδηγεί από το Ηράκλειο στις Μοίρες, και σε μήκος 2,5 χιλιομέτρων περίπου(επιμήκης οικισμός).
Έχει έντονο αγροτικό χαρακτήρα με πολλά καταστήματα γεωργικών προϊόντων. Σημαντικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής έχει η γεωργία, με την ελιά και το αμπέλι να είναι τα κατεξοχήν καλλιεργούμενα είδη. Ακόμα τα κάθε λογής λαχανικά που καλλιεργούνται αποφέρουν σημαντικά έσοδα. Ονομαστά είναι τα αγιοβαρβαρίτικα λάχανα:
“Eγώ θα πα να παντρευτώ απ’ την Αγια-Βαρβάρα απούχει κοπελιές καλές και λάχανα μεγάλα” λέει ο λαός μας.
Λόγω της γεωγραφικής της θέσης έχει κλίμα δροσερό, ιδανικό για θερινές διακοπές.
Τέλος στο χωριό δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός και Εξωραϊστικός Σύλλογος Αγίας Βαρβάρας «ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ», προσφέροντας σημαντικό πολιτιστικό και όχι μόνο έργο! http://ps-agias-varvaras.blogspot.gr/ και https://www.facebook.com/ps.agiavarvara
Οργανώνει κάθε χρόνο τη γιορτή της τσικουδιάς στην αρχή του καλοκαιριού και καρναβάλιτην περίοδο της Αποκριάς. Με πρωτοβουλία του ιδρύθηκε το έτος 2004 «Αίθουσα ενθυμημάτων», όπου εκτίθενται φωτογραφίες των Αγιοβαρβαριτών ηρώων πεσόντων στους διάφορους πολέμους, καθώς και ιστορικά ντοκουμέντα διαφόρων ιστορικών περιόδων.
«Αίθουσα Ενθυμημάτων» ηρώων Αγίας Βαρβάρας
Το 1904 ξεκίνησε να κτίζεται η μεγάλη εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας και ολοκληρώνεται το 1916 οπότε γίνονται και τα εγκαίνιά της.
Αποτελείται από αρκετά μετόχια συνοικισμούς, ο καθένας από τους οποίους συμβαδίζει πολλές φορές με τα επώνυμα των κατοίκων του. Τα μετόχια που υπήρχαν από την περίοδο της Ενετοκρατίας και μάλιστα το καθένα είχε και τη δική του εκκλησία ήταν:Πειρουνιανά ή Πιρουνιανά Μυλωνιανά, Καμπανιανά, Τραπεζανιανά, Μπαρμπεριανά, Παπαδιανά, Ραγουζιανά, Τιθιανά, Αληδιανά, Πορτί, Θαλασσιανά και Καμπιθιανά. Σε έγγραφο το 1876 αναφέρονται 11 μετόχια με υπογραφές των εκπροσώπων τους.
Το χωριό κατοικείται από τα παλιά τα χρόνια, ίσως από την περίοδο της Μινωικής εποχής. Από τις παλιές εκκλησίες της περιοχής (Άη Γεώργης ο Χωστός, Αγ. Πελαγία, παλιά Αγ. Βαρβάρα κ.ά.) προκύπτει ότι κατοικείται σίγουρα τα τελευταία 1000 χρόνια.
Γραπτά στοιχεία έχουμε από το 1577 από τον Fr. BAROZZI όπου αναφέρεται στην επαρχία Μονοφατσίου ως AgiaVarvara . Το 1583 αναφέρεται από τονΚαστροφύλακα SantaBarbara με 254 κ.! Το 1630 από το Βασιλικάτα ωςSantaBarbara και πάλι.
Το 1671 παραχωρείται σαν δώρο στον Κιουπρουλή Αχμέτ Πασά, που την παραχωρεί με τη σειρά του στο Βεζίρ Τζαμί, σημερινό Άγιο Τίτο. Ίσως γι΄ αυτό το λόγο να μην αναφέρεται το χωριό στην πρώτη απογραφή του 1671.
Σε έγγραφα του Ιεροδικείου Ηρακλείου αναφέρονται συναλλαγές κατοίκων της Αγίας Βαρβάρας (17/8/1672, Πώληση αμπελιού από μουσουλμάνο σε χριστιανή, 8/9/1672, Αγοραπωλησία ακινήτων μεταξύ χριστιανών, κ.α.)
Στην Αγία Βαρβάρα γεννήθηκε ο οπλαρχηγός της επανάστασης του 1821 Μαθιός Καμπιτάκης ή Μαθιουδάκης, γνωστότερος ως Καμπιτομαθιός.
Γύρω στο 1805 διοικούσε δικό του χαΐνικο σώμα, τρομοκρατώντας τους Τούρκους της Μεσαράς. Η δράση του, προκάλεσε την έντονη κι άγρια καταδίωξή του, μέχρις ότου το 1818 αναγκάστηκε να φύγει απ’ την Κρήτη. Έπεσε μαχόμενος ηρωικά στη μάχη του Φαλήρου με τον Καραϊσκάκη το 1827.
Το 1823 στρατοπέδευσε στην Αγία Βαρβάρα ο Χουσείν Μπέης με 12.000 στρατιώτες, για να καταπνίξει την επανάσταση στην περιοχή. Οι Αγιοβαρβαρίτες εγκατέλειψαν το χωριό. Στις 20 Αυγούστου του ίδιου χρόνου ξεκίνησαν αψιμαχίες από την Αγία Βαρβάρα και εξελίχτηκαν σε σφοδρή μάχη στις «Αμμουργέλες» στους πρόποδες του «Κουδουνιού» με ήττα των χριστιανών.
Στην απογραφή του ο Χουρμούζης αναφέρει ότι η Αγία Βαρβάρα πριν την επανάσταση του 1821 είχε 94 χριστιανικές οικογένειες και 11 μουσουλμανικές. Είχε επίσης 13 εκκλησίες και 1 ελαιοτριβείο. Το 1832 το χωριό είχε 35 χριστιανικές οικογένειες, 8 μουσουλμανικές, 2 εκκλησίες, ενώ δεν έχει πλέον ελαιοτριβείο.
Στην Αιγυπτιακή απογραφή (1834, Pashley), η Αγία Βαρβάρα έχει 40 οικογένειες (32 χριστιανικές και 8 μουσουλμανικές).
Στην επανάσταση του 1866 το χωριό υπέστη σοβαρές καταστροφές από τους Τούρκους:«Ἁγία Βαρβάρα Τάς οἰκίας ἁπάσας κατερήμωσαν. Τάς ἐκκλησίας «Ἁγίαν Βαρβάραν, Ἅγιον Γεώργιον, Ἁγίαν Παρασκευήν, Ἁγίαν Πελαγίαν καί Ἅγιον Ἰωάννην» ἐβεβήλωσαν καί ἀπετέφρωσαν. Ἅπαντα σχεδόν τά καρποφόρα δένδρα κατέκοψαν, τά ἀμπέλια ἐξ ὁλοκλήρου κατέστρεψαν, τόν γέροντα Ζαχάρην Τζότραν ἐφόνευσαν, τόν Μιχαήλ Ἀνδρεαδάκην ἐτῶν 100 ἔσφαξαν κατά τάς ἀρχάς Ἰουλίου/67. Τόν Γεώργ. Μαυροκούκουλον αἰχμαλωτίσαντες καί βασανίζοντες ἡμέρας τινάς ἔπνιξαν εἰς τήν θάλασσαν Τυμπακίου· ὁ Εὐμένιος Παπαδάκης ἐφονεύθη εἰς Κουτσουνάρες τήν 26 Σεπτεμβρίου/66.» (Κατ. Τσατσαρωνάκη, Μια έκθεση ωμοτήτων του 1866).
Στην απογραφή του 1875 που διενήργησε ο υποπρόξενος της Ρωσίας Ι. Μητσοτάκης, το χωριό κατοικείται από 350 κατοίκους. Οι 325 είναι χριστιανοί και οι 25 μουσουλμάνοι (90 οικογένειες). (Αλ. Ανδρικάκης, Στατιστική 1875 έτους, ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, (Φεβρουάριος 2008).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απογραφή του 1881. Η Αγία Βαρβάρα ανήκει στο Δήμο Μεγάλης Βρύσης και έχει 450 κατοίκους (228 άρρενες και 222 θήλεις). Οι χριστιανοί αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων (410, άρρενες 208 και θήλεις 202), ενώ υπάρχουν και λιγοστοί μουσουλμάνοι (40, άρρενες 20 και θήλεις 20). Σε αριθμό οικογενειών το χωριό αριθμεί 109, εκ των οποίων οι 97 είναι χριστιανικές και οι 12 μουσουλμανικές).
Το 1894 γράφει ο Καλομενόπουλος στην απογραφή του ότι η Αγία Βαρβάρα κατοικείται από 100 Ελληνικές και 15 Τουρκικές οικογένειες. Και σημειώνει: «Αι αποτελούσαι αυτήν συνοικίαι εισίν αι εξής: Αγία Βαρβάρα, Πορτί, Καμπιθιανά, Θαλασσιανά, Αληδιανά, Τιθιανά, Ραγουζιανά, Παπαδιανά, Μυλωνιανά, Ζαχαριανά και Πιρουνιανά». (Νικόστρατου Θ. Καλομενόπουλου, Κρητικά, Εν Αθήναις 1894 και ένθετο εφ. ΠΑΤΡΙΣ, (Φεβρουάριος 2008).
Το 1900 στην πρώτη απογραφή της Κρητικής Πολιτείας, η Αγία Βαρβάρα παραμένει ο μεγαλύτερος οικισμός του Δήμου Μεγάλης Βρύσης με 585 κατοίκους (296 άνδρες και 289 γυναίκες). Οι Έλληνες είναι 587 (292 άνδρες και 286 γυναίκες) και οι Τούρκοι μόλις 7 (4 άνδρες και 3 γυναίκες).
Το 1903 ο Ιωάννης Νουχάκης (Κρητική Χωρογραφία) αναφέρει ότι το χωριό είναι «κώμης κατάφυτος και κατάρρυτος, περιέχει κήπους αειθαλείς μετ΄ οπωροφόρων δένδρων…»
Η Αγία Βαρβάρα επειδή βρισκόταν στο δρόμο προς τη Μεσαρά, αναφέρεται από πολλούς περιηγητές.
Η Αγία Βαρβάρα αναφέρεται στις απογραφές από το 1900 και μετά με σημαντικό αριθμό κατοίκων.
| ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ | |
| 1900 | 585 |
| 1920 | 781 |
| 1928 | 1097 |
| 1940 | 1402 |
| 1951 | 1607 |
| 1961 | 1684 |
| 1971 | 1573 |
| 1981 | 1921 |
| 1991 | 1980 |
| 2001 | 2115 |
| 2011 | 2043 |
Αρκετοί Αγιοβαρβαρίτες άφησαν την τελευταία τους πνοή στα πεδία των μαχών τόσο στη Μικρά Ασία, όσο και κατά τον Αλβανικό πόλεμο.
Στη γερμανική κατοχή στο χωριό λειτούργησε από την αρχή της Κατοχής, ως το Σεπτέμβρη του 1944 μεγάλη νοσοκομειακή μονάδα, στην οποία νοσηλευόταν οι τραυματίες Γερμανοί στρατιώτες του μετώπου της Αφρικής. Μάλιστα για τη μεταφορά τους κατασκευάστηκε στην περιοχή «Ρουσσά» αεροδρόμιο για μικρά αεροπλάνα. Επίσης παρέμεινε στην Αγ. Βαρβάρα, για ενάμιση χρόνο μονάδα πεζικού του Γερμανικού στρατού. Την ίδια περίοδο πλήρωσαν με τη ζωή τους, τη συγκρότηση ομάδας αντίστασης, πολλοί Αγιοβαρβαρίτες! Για το λόγο αυτό οι Γερμανοί συνέλαβαν 117 χωριανούς. Στη συνέχεια εκτέλεσαν 13 απ’ αυτούς στη θέση «Γέρο Λάκκο» στο Γάζι του Δήμου Μαλεβυζίου. Πιο συγκεκριμένα εκτελέστηκαν οι:
| Ανωγειανάκης | Δημήτριος | |
| Ανωγειανάκης | Ιωάννης | |
| Ανωγειανάκης | Νικόλαος | |
| Αποστολάκης | Εμμανουήλ | |
| Καρακωνσταντάκης | Κωνσταντίνος | |
| Καρβουνάκης | Ζαχαρίας | |
| Κουτουβάκης | Ζαχαρίας | |
| Πατεράκης | Γεώργιος | |
| Πατεράκης | Μενέλαος | |
| Σηφάκης | Γεώργιος | (ιερέας) |
| Σηφάκης | Ευάγγελος | (δάσκαλος) |
| Σηφάκης | Μιχάλης | (καθηγητής) |
| Σηφάκης | Νικόλαος |
Ακόμα, ο πρόεδρος της Κοινότητας Σταύρος Ανωγειανάκης, εκτελέστηκε στις φυλακές της Αγιάς Χανίων όπου ήταν κρατούμενος, και ο Ιωάννης Πελεκανάκης εκτελέστηκε στο συνοικισμό «Πορτί», της Αγίας Βαρβάρας.
Πηγές: Στέργιος Σπανάκης, Πόλεις και Χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, εκ. Γ. Δετοράκης, Ηράκλειο 1993.
Αρχείο Ζαχαρία Καψαλάκη http://e-mesara.gr/index.php/2014-01-19-18-17-34/2014-02-03-22-01-37
Αρχείο Δημ. Σχολείου Αγίας Βαρβάρας
Αρχείο Δήμου Γόρτυνας